نشریه هفت آسمان
پیاپی 59 (پاییز 1392)

دوران امامت امام رضا (ع) (183-203 ه‍.ق.) هم زمان با دوران حکومت سه خلیفه عباسی به نام های هارون، امین و مامون بود که با توجه به شرایط و خصوصیاتی که در دوران حکومت هر کدام از این خلفا وجود داشت، فرصت مناسبی در اختیار جامعه شیعی برای ترقی و تکامل و استفاده از حضور معصوم قرار گرفته بود که اگر شیعیان از این فرصت و دوران طلایی به نحو احسن استفاده می کردند، نقطه عطفی بزرگ در تاریخ تشیع می شد، ولی عملا نیروی امام بیشتر صرف ارشاد و هدایت شیعیان گمراه و منحرف از راه تشیع اصیل شد. در این نوشتار با بررسی شرایط و خصوصیات دوران حکومت هر یک از خلفای مذکور، در صدد بررسی و تحلیل اوضاع سیاسی و فرهنگی شیعیان در زمان امامت امام رضا (ع) هستیم

شیخ جعفر کاشف الغطاء، فقیه و متکلم قرن 12و 13 هجری و مرجع شیعیان در عصر خود است که توانست، علاوه بر ارائه اندیشه فقهی مستدل و قوی، در عرصه کلام نیز فعالیت کند و نخستین کسی است که در تشیع در مقابل وهابیت نقد نوشت. مقاله حاضر با نگاهی گذرا به زندگی و مبارزات کاشف الغطاء در دفاع از حریم دین و تشیع، می کوشد دیدگاه های کلامی وی را به روش توصیفی بیان کند. برای این منظور کتاب عقائد الجعفریه را محور قرار داده، با رجوع به آثار خطی و چاپی، دیدگاه های کلامی ایشان را تبیین می کند. توجه به مسئله کفر و ایمان و تقسیمات مختلف از آن، تفکیک اصول ایمان و اسلام و پذیرفتن هم زمان نظریه صرفه و فصاحت و بلاغت در مورد اعجاز قرآن و همچنین رویکرد عقلی و نقلی به مسائل کلامی، از نکات قابل توجه در اندیشه کاشف الغطاء است. نگاه فقهی وی نیز در موضوعات کلامی بی تاثیر نبوده و سبب شده است در برخی موارد نظر فقهی در خصوص اعتقاد به یک موضوع بدهد

رام یشت اوستایی یکی از کهن ترین سروده های به جا مانده است، در حالی که به نام وای به «رام» نام گذاری شده است، ولی لابه لای بندهای آن می توان چهره وای قادر، قاهر، جان بخشنده و جان گیرنده ای را دید که به عنوان ایزد بزرگ دوچهره ای در گذشته ای دورتر در شرق ایران پرستش می شده است. در این پژوهش کوشیده ایم با یاری بندهای به جامانده از رام یشت مشخص کنیم که وایو خدای بزرگ دوچهره ای بوده است، هم آفریننده و بغ بخشنده، هم میراننده پایان بخش. هم بغ آغاز، هم خدای پایان، که احتمالا تا دوره مهرداد اول اشکانی در شرق ایران جنگ جویانی که وهرکه (گرگ) نامیده می شدند و درفش گرگ پیکر داشته اند، آن را می ستودند. آنها پوشاکی سیاه رنگ بر تن داشتند و گیسوانی بافته، و کمربند چرمین می بستند. زمان ستایش او از روشنای روز بود تا سپیده دم

آیین دائو یکی از دو سنت مذهبی فلسفی کهنسال چین، بیش از آنکه دین و مذهب به معنای رایج باشد، روش زندگی است. این نوشتار به رویکردهایی درباره راست کیشی در آیین دائوی نخستین، روان های زمینی و آسمانی و هفت روان می پردازد؛ جایگاهی قدرت مند در گرایش های فکری چینی که جریان ها و جنبش هایی در باب شناخت اهریمن محسوب می شوند. تجلی های انحصارگرایی، قوم پرستی و نخبه گرایی از نقاط ضعف این فرقه ها بوده و الگویی برای ساختاربخشی به زمان و مکان، از نظر اجتماعی و اقتصادی است؛ ارزش های اخلاقی در بنیان خود دارد که تشکیل دهنده علت وجودی «دائتره» و نیز هویت این دین است. تصور آن از جهان آخرت، مشی اخلاقی و هستی شناسانه، ولی در عین حال تفکری الاهیاتی است. جن گیری، یکی از آیین های رسمی آن است که زیر نظر شمن ها سازماندهی می شود تا مشکلات مرتبط با شیاطین در تمام سطوح فردی و جمعی و در تمام طبقات جامعه رفع شود. ترکیب مفاهیم اهریمن شناختی با نظام جهانی سازی، الاهیاتی است که عناصر تعیین کننده انسان شناسی و شهودی آخرت شناسی آیین دائوی سده های میانه بوده است.

نوشته پیش رو بخشی از کتاب عرفان در ادیان جهان، اثر سیدنی اسپنسر، کشیش و نویسنده مهم کلیسای یونیترین است؛ این کتاب آخرین کار او در زمینه عرفان است که به شیوه ای کاملا علمی نگاشته شده و نه فقط برای متخصصان قابل استفاده است بلکه برای غیرمتخصصان هم راه گشاست. این کتاب بدون هیچ گونه تعصب و پیش داوری و با فهمی همدلانه درباره سنت عرفان شرقی و همه جنبه های عرفان غربی نگاشته شده است. اسپنسر با مطالعه ادیان ابتدایی به این نکته رسیده است که در سرشت آگاهی دینی نوعی تمایل ذاتی به عرفان وجود دارد و تاریخ عرفان در نخستین تجلیاتش برآمده از ادیان شرق یعنی آیین هندو، آیین مهایانه بودایی و آیین دائو بوده و از طریق عرفان یونانی و جنبش های هرمسی به فلوطین و فیلون رسیده که عرفان هلنی و یهودی را با آیین مسیحیت تلفیق کرده اند. او درباره این پرسش ها که آیا عهد قدیم هم نشان دهنده فهم تجربه عرفانی است بیان می کند که عرفان در عهد قدیم جایگاه عرفان در آیین هایی چون هندو، بودا و دائو را نداشته و جذبه پیامبران معادل روشنگری عرفانی است. اسپنسر در این بخش از کتاب به توضیح عرفان در عهد عتیق می پردازد و بیان می کند که در «تجربه مبتنی بر جذبه»، که یقینا در میان عبرانیان اولیه متعلق به سنت نبوی بوده است، موانع و حجاب ها میان آدمی و خدا برچیده می شود و روح یهوه بر پیامبران نازل شده و از طریق ایشان با قوم خود سخن می گوید. او همچنین بیان می کند که عرفان یهود را می توان در عرفان مرکبه، کتاب اخنوخ و سفر یشیرا یافت

الاهیات مبتنی بر کتاب مقدس در پاسخ به مسئله شر، بر کتاب ایوب تکیه فراوانی دارد. تامل های الاهی دانان در کتاب ایوب، به تئودیسه های بدیعی همچون تئودیسه آشکارشدگی خدا و تئودیسه اعتراض می انجامد. نخستین رویکرد کتاب ایوب در مسئله شر آن است که مجازات و غرامت خواهی برای گناه انسان هرگز دلیل خدا برای تجویز شر نبوده است. تئودیسه آشکارشدگی خدا و تئودیسه اعتراض تئودیسه های اختصاصی کتاب ایوب است و نوآوری های جذابی دارد. تجلی خود خدا- به جای دلیل خدا برای تجویز شر- دست مایه تئودیسه آشکارشدگی خداست. نیز گلایه های ایوب در عین اعتماد به خدا برای تغییر شرایط، الهام بخش تئودیسه اعتراض از سوی جان روث مسیحی است. این مقاله عهده دار تبیین این دو تئودیسه به دست آمده از کتاب ایوب است.

در جهان باستان، اخلاق فضیلت چهره غالب اخلاق بود، اما در دوران مدرن، و تقریبا تا همین اواخر، اخلاق فضیلت به دلیل توجه به رویکرد های اخلاقی دیگر، مانند فایده گرایی و اخلاق کانتی، عمدتا فراموش شده بود. با این حال، طی پنجاه سال اخیر این مسئله تغییر کرده است. در 1958 الیزابت انسکم مقاله ای با عنوان «فلسفه اخلاق مدرن» منتشر کرد که در آن از اخلاق کانتی و نتیجه گرایی (فایده گرا) به شدت انتقاد و بازگشت به «روان شناسی اخلاق» ارسطو را توصیه کرد. از آن زمان اخلاق فضیلت با قوت و قدرت احیا شده و در ده سال اخیر رفته رفته به یکی از صورت های اصلی نظریه اخلاقی معاصر تبدیل شده است. در نوشتار پیش رو، می خواهم بگویم اخلاق فضیلت چه هست و چه نیست، و این مسئله همراه با ترسیم مغایرت های بین اخلاق فضیلت و دیگر رویکردهای فلسفی به اخلاق خواهد بود. سپس می خواهم به مقایسه و سنجش انواع اصلی اخلاق فضیلت در طول تاریخ و در دوره معاصر بپردازم و در ادامه از مشکلات یا چالش های اصلی ای که امروزه اخلاق فضیلت با آنها روبه رو است بحث خواهم کرد. نهایتا مایلم برخی شباهت ها و تفاوت های جالب بین صورت های مختلف اخلاق فضیلت و روش های دیگر اندیشه درباره مسائل اخلاقی را شرح دهم.

در نگاهی کلی به مجموعه جنبش های اسلامی شبه قاره هند چهار رویکرد و گرایش متمایز دیده می شود: از قرن 6/12 تا 10/16 این جنبش ها به دنبال «گسترش» دین و جامعه اسلامی در هند هستند؛ در طول قرن 11/17 بیشتر متوجه «اصلاح» دین و جامعه اسلامی هستند؛ در قرن 12/18 سعی در «بازسازی» [اندیشه دینی اسلامی] داشته اند در حالی که جنبش های به وجود آمده در قرن نوزدهم عمدتا برای «جهت دهی دوباره» [به اندیشه دینی اسلامی]، چه در پرتو سنت های کلاسیک اسلام و چه در پرتو اندیشه غربی، مبارزه می کردند. در این مقاله به اختصار این چهار رویکرد را بررسی کرده و زمینه های پیدایش آنها را می کاویم